Rola zabawy w życiu dziecka

     „(…) W duszy nie ostanie się żaden przedmiot nauczania, jeżeli go gwałtem narzucać. (…) nie zadawaj dzieciom gwałtu nauczaniem, tylko niech się tym bawią; wtedy też łatwiej potrafisz dostrzec, do czego każdy zdolny z natury”.

     Dzieci chętnie się bawią, ponieważ tego chcą. Zabawa sprawia im przyjemność. Jednocześnie zabawa, mimo że dzieci nie zdają sobie z tego sprawy, rozwija język, myślenie i zdolności społeczne. Zabawa jest pierwszym krokiem, aby dziecko polubiło naukę. Często też możemy spotkać się z określeniem, że „Zabawa to praca dzieci”.

     Nie jest zaskoczeniem, że nauka poprzez zabawę zaczyna się już w okresie niemowlęctwa. Dzieci w wieku od osiemnastu miesięcy do dwóch lat zaczynają ćwiczyć podstawy myślenia symbolicznego. Dlatego tak często możemy obserwować, jak udają, że piją z pustej szklanki czy plastikowego kubeczka, usypiają lalkę w podobny sposób jak to czynią rodzice z dzieckiem, śpiewają piosenki, karmią misia, itp. Nieustannie też zadają pytania.

     Myślenie symboliczne, które rozwijają w ten sposób, odgrywa bardzo ważną rolę, ponieważ jest warunkiem nauczenia się czytania, pisania i liczenia.

Nauka poprzez zabawę odbywa się w okresie przedszkolnym i towarzyszy dzieciom w szkole.

     Dzieci w miarę rozwijania się nie przestają aktywnie szukać wiedzy poprzez zabawę. Czerpią korzyść ze sprawdzania podczas zabawy tego, co wiedzą intuicyjnie, mają naturalną skłonność do doskonalenia umiejętności i pogłębiania swojej wiedzy i rozumienia przy każdej powtórce danej czynności. Po opanowaniu jednej umiejętności poszerzają zakres swojej wiedzy i przechodzą do innej zabawy, która jest już bardziej skomplikowana.

     Małe dzieci często muszą wysłuchać czegoś wielokrotnie, żeby w pełni zrozumieć prosty związek przyczynowy. Kiedy tylko to osiągną, tracą tym zainteresowanie.

     Można by zadać sobie pytanie, jak ułatwiać dziecku w wieku przedszkolnym naukę poprzez zabawę? Większość rodziców instynktownie bierze udział w edukacyjnych zabawach z dziećmi. Wskazane jednak byłoby podejmowanie świadomych działań, aby połączyć naukę z przyjemnością, jaką jest zabawa. Ważne jest, aby zapewnić dziecku dużo czasu na swobodną zabawę oraz rekwizyty potrzebne do zabawy. Dużo większą korzyść przynosi dzieciom aktywna manipulacja niż bierne przyglądanie się działaniom innych. Proste zabawki lub przedmioty wymagające użycia wyobraźni są lepsze od skomplikowanych i wyszukanych, które ograniczają możliwości dziecka.

     Zabawa pełni ważną rolę diagnostyczną i terapeutyczną. Aktywne uczestniczenie dzieci w prostych, znanych od pokoleń zabawach, w dużym stopniu zmniejsza możliwość wystąpienia u nich trudności z nauką pisania, czytania czy liczenia.

     Zabawy dają możliwość wczesnego zdiagnozowania dziecka pod kątem jego umiejętności i możliwości. Oddziałują na sferę emocjonalno-społeczną, poznawczą i ruchową.

Sfera emocjonalno-społeczna:

Zabawy doskonalące czynności samoobsługowe i ułatwiające naukę nawiązywania kontaktów społeczno-emocjonalnych: zabawy w dom - zabawa w karmienie i zjadanie posiłków, zabawa w sprzątanie, ubieranie się, mycie itp.

Sfera poznawcza:

Zabawy rozwijające percepcję i pamięć wzrokową: zabawy w obserwowanie (co zniknęło ze stołu?, jaki obrazek wisi u babci?, jaki kolor ma samochód dziadka?...), w wyszukiwanie (szukanie takich samych przedmiotów, zabawek, zabawa w kontrasty - duży-mały, czerwony-czarny, ciepły-zimny…), w układanie (budowanie i układanie z klocków, budowanie wg wzoru, dopasowanie klocka do właściwego miejsca, układanie ciągów rytmicznych…), w porównywanie (co się zmieniło?, co tutaj nie pasuje?, wyszukaj różnice/podobieństwa na obrazku…), w składanie (puzzle, doklejanie kolejnych części ubioru…), w wyodrębnianie i liczenie (liczenie palców u rąk, schodów podczas wchodzenia, liczenie szczebelków  w łóżeczku, samochodów na parkingu…), z rysowaniem (wypełnianie dużych i małych powierzchni kolorem, obrysowywanie konturów, kalkowanie, łączenie kropek, rysowanie po śladzie…).

Zabawy rozwijające percepcję, pamięć słuchową i koordynację słuchowo-ruchową: zabawy muzyczne – naśladowanie głosów zwierząt, rozpoznawanie różnych odgłosów – las, miasto, plaża; układanie i tworzenie szeregów rytmicznych, różnicowanie dźwięków ze względu na ich natężenie (głośne-ciche), wysłuchiwanie zmian tempa (szybkie-wolne); ciągi wyrazowe – (rozpoczynające się tą samą głoska, sylabą, kończące się na tą samą głoskę, rozpoczynające się na ostatnią głoskę poprzedniego słowa); zabawy spostrzegawczości słuchowej i koordynacji słuchowo-ruchowej (odtwarzanie usłyszanych dźwięków).

Zabawy rozwijające mowę i logiczne myślenie – zabawy dźwiękonaśladowcze, zgadywanki („czarodziejski worek” - zgadywanie przedmiotu po opisie, łączenie przedmiotów o przeciwstawnych cechach – „pokój przed i po zabawie”, „talerz przed i po jedzeniu”…, tworzenie historyjek z logicznym ciągiem zdarzeń (Magda jedzie na wycieczkę).

Zabawy rozwijające orientację przestrzenną: wykonywanie poleceń (połóż rękę na głowie, chwyć się z ucho…), rysowanie pod dyktando, rysowanie postaci ludzi, zabawa „rób to co ja”, „rób tak jak ja”, stań za-przed-obok…, układanie przedmiotów zgodnie z poleceniem, układanie i budowanie z klocków, zabawy konstrukcyjne.

Sfera ruchowa:

Zabawy i ćwiczenia w chodzeniu i bieganiu – „jestem motylkiem, „uwaga, kałuża!”, zabawy w toczeniu i turlaniu piłki, przenoszeniu, kopaniu, rzucaniu, skakanie, stanie na jednej nodze, omijanie przeszkód, naśladowanie chodu zwierząt, zabawy manipulacyjne – wlewanie, przesypywanie, lepienie, kalkowanie, kolorowanie, podnoszenie i nawlekanie koralików, rozdzieranie i składanie papieru, pogrubianie konturów, kalkowanie itp.

Im więcej dziecko może zrobić z zabawką, tym bardziej jest ona edukacyjna. Biorąc na ten przykład – klocki lego – umożliwiają ćwiczenie wyobraźni oraz odczuwanie satysfakcji z tworzenia. Dzięki zabawie klockami dzieci uczą się kształtów, kolorów, geometrii, mogą poznawać planowanie i ćwiczyć dzielenie. Dzięki zabawie i manipulowaniu nimi dzieciom łatwiej przychodzi rozumowanie w procesie rozwiązywania zadań. Powinniśmy także pamiętać o kształcącej roli przedmiotów codziennego użytku. Pobudzają one do eksperymentowania i tworzenia. Większość małych dzieci bawi się prostymi przedmiotami, które z powodzeniem udają te z życia dorosłych. Trzeba uważać, by zbytnio nie kontrolować dziecięcych zabaw, nie wtrącać się i nie rozwiązywać problemu za dzieci. Powinny same szukać różnych dróg i rozwiązań. Ważne jednak, by udzielić im pomocy, jeśli o nią poproszą.

Większość zabaw pomaga dzieciom rozwinąć zdolności motoryczne i myślenie, stanowiące podstawę uczenia się w szkole.

Najlepszym sposobem wdrożenia dzieci w podstawowe umiejętności szkolne są codzienne obowiązki i zabawy. Większość małych dzieci uważa szkolne ćwiczenia i prowadzenie zeszytów za nudne. Wykonują to, co każemy im zrobić, ale najczęściej nie sprawia im to przyjemności. Jeśli jednak włączymy w to gry, które pomagają rozwijać podstawowe umiejętności, pobudzimy u nich entuzjazm do nauki. Gry uczą liczenia, odróżniania rzeczy, zgodności liczb z rzeczywistością, uczą podstawowych pojęć matematycznych, poszerzają słownictwo, uczą czytania i pisania.

Nie wszystkie zabawy kształcą.

Dzieci uwielbiają oglądać telewizję, różne programy, grać na komputerze, ponieważ jest to dla nich atrakcyjne. Trzeba jednak pamiętać, że tylko niektóre z nich poszerzają horyzonty intelektualne. Większość z nich ogranicza zainteresowania dzieci i wręcz je otępia. Często korzystanie z internetu i gier przybiera formę nie samej gry, ale zamienia się na obserwowanie tego jak ktoś gra. Dziecko angażuje się wtedy do minimum - przyjmuje bierną postawę nie biorąc aktywnego udziału w całej zabawie. Niektóre gry komputerowe pomagają dzieciom rozwijać rozmaite umiejętności, ale wiele z nich działa na nie wprost hipnotyzująco. Oddziałują na ich rozwój niekorzystnie i mogą być szkodliwe a nawet niebezpieczne. Gry komputerowe zawierające elementy przemocy stępiają wrażliwość dzieci na strach, promują gwałtowne, a nawet agresywne zachowania.

Poprzez zabawę dzieci nabywają umiejętności społeczne.

Gry zespołowe wspomagają prawidłowy rozwój fizyczny, uczą zachowań społecznych oraz myślenia. Uczestniczenie w grach zespołowych sprzyja nauce komunikowania się, dzielenia się z innymi, nawiązywaniu przyjaźni. Słuchanie argumentów rówieśników skutecznie wspomaga pogłębianie zdolności myślenia.

Warto dołożyć starań, aby nauka i zabawa szły w parze.

Dzięki zabawom dzieci przekonują się, że potrafią przezwyciężać trudności. Odkrywają też, że stosując różne metody prędzej osiągną zamierzony cel. Zabawa jest doskonałym środkiem pobudzania ważnych nawyków odkrywania świata, wytrwałości i podejmowania ryzyka. Zabawa nie narzuca wielkich ograniczeń. A nieosiągnięcie celu nie podlega karze, dlatego w bezpieczny sposób dzieci mogą próbować, eksperymentować i odkrywać. Takie zabawy stają się modelem sposobu myślenia i rozwiązywania problemów w dorosłym życiu. Dziecięca zabawa może położyć fundamenty pod twórcze zachowania w wieku dorosłym.

Niestety, pogłębia się tendencja, żeby eliminować zabawę z życia dzieci. W dużej mierze winne są temu komputer i telewizja, które zajmują dzieciom każdą wolną chwilę. Należy ograniczyć oglądanie telewizji oraz korzystanie z komputera i internetu. Nie bez winy jest także moda traktująca zabawę nie jako czynność symboliczną lecz jako dydaktyczną i rodzącą współzawodnictwo.

Kiedy damy dzieciom czas na samodzielne badania i marzenia, im więcej nauczą się poprzez zabawę, im bardziej ich życie intelektualne będzie przepełnione radością, tym silniejszy będzie ich naturalny zapał do nauki i tym mocniej polubią naukę w swoim życiu.

Literatura
Z. Skorny – Proces socjalizacji dzieci i młodzieży
D. Stipek, K. Seal – Jak nakłonić dziecko do nauki?
A. Franczak, K. Krajewska – Skarbiec nauczyciela terapeuty
M. Stoppard – Zbadaj swoje dziecko. Jak poznać i rozwijać ukryte możliwości dziecka

Opracowała: mgr Iwona Rogozińska - pedagog

Opublikowano 3 kwietnia 2020 r.